Góc nhìn
Qua 4 năm làm nghiên cứu khoa học cơ bản ở phòng lab khắt khe (của “đệ tử” GS. Yoshinori Ohsumi, người nhận giải Nobel Y học và Sinh lý học năm 2016), tôi nghiệm ra rằng những hiện tượng tự nhiên (và cả xã hội) phức tạp hơn nhiều so với tưởng tượng. Để chứng minh một điều gì đó phải làm cả vài chục thí nghiệm, nhìn từ đủ mọi góc cạnh để phân tích chiêm nghiệm. Tuy nhiên, những kết quả nghiên cứu khi phát biểu trước công chúng lại thường được nói ngắn gọn đơn giản cho dễ hiểu, và vì thế cũng hay bị hiểu sai. Làm sao để kiểm chứng và biết cách cẩn trọng trước những thông điệp như vậy?
Lấy một ví dụ từ Nhật Bản, có lẽ rất nhiều người đã đọc qua bài viết nói rằng có Bác sĩ Nhật khuyên “Đừng điều trị nếu bị ung thư”. Bài viết này đã được chia sẻ rầm rộ cả triệu lần trên mạng Internet, nhưng chỉ cần chú ý một xíu là có thể phát hiện ra lỗi sai của nó.
Trước hết là nguồn tin, nó được đăng ở trang Autoxe.net – là một trang chuyên về mua bán xe?
Bạn có tin được thông tin y tế từ những trang không chuyên như vậy không?
Thứ hai, tác giả là bác sĩ Kondo Makoto, đã phát biểu như vậy vào năm 1988, tức trước đây 30 năm! Bối cảnh điều trị ung thư hiện nay có lẽ đã khác nhiều so với lúc đó.
Đi sâu vào nội dung bài viết, tác giả nói rằng cứ là ung thư thì không thể chữa lành và vì thế đừng có chữa. Thật ra số liệu thực tế từ Nhật Bản đã phủ định điều đó. Như báo cáo từ Viện ung thư Nhật Bản, mỗi loại ung thư có một tỉ lệ sống còn sau 5 năm (hay được xem là chữa lành) khác nhau, và giai đoạn 1 có tỉ lệ chữa lành cao hơn hẳn các giai đoạn khác.
Vì sao lại như vậy?
Trước hết cần hiểu rõ sự hình thành và tiến triển của ung thư dạng rắn (đặc, solid tumor) như minh họa ở hình trên. Những tế bào ở bề mặt (niêm mạc) hệ tiêu hóa, hệ hô hấp,…thường xuyên bị tổn thương do tiếp xúc môi trường bên ngoài, nên chúng phải sản sinh khá nhanh để bù đắp. Khi tế bào nhân đôi để sinh sản, vài lỗi sai có thể xảy ra trong quá trình nhân đôi bộ gene, khiến các đột biến gene tích tụ trong tế bào mới. Nếu đột biến làm tế bào tăng sinh nhanh hơn, chúng sẽ gây hiện tượng tăng sản, loạn sản, tạo thành khối u là tập hợp các tế bào bất thường phát triển lộn xộn, quá mức tại chỗ. Sau một thời gian, khối u lớn dần, xâm lấn ra xung quanh và tế bào ung thư bắt đầu di căn qua đường bạch huyết hoặc đường máu.
Như trong sự tiến triển của ung thư đại tràng, giai đoạn 0 là giai đoạn khối u còn khu trú ở niêm mạc; đó là lớp trong cùng của đại tràng; khối u càng lớn thì nguy cơ di căn càng cao.
Đây là hình ảnh nội soi của một số dạng Polyp đại tràng mà nhiều nghiên cứu đã cho thấy nguy cơ chuyển thành ung thư cao hơn khi kích thước lớn hơn 10 mm. Nội soi đại tràng có thể giúp phát hiện những polyp như vậy, nhưng lưu ý rằng một số polyp dạng dẹt, phát triển ngang ngang (LST-NG) rất khó phát hiện; cần phải quan sát thật kỹ với kỹ thuật phóng đại, nhuộm màu và/hoặc dùng ánh sáng đặc biệt.
Nếu không phát hiện sớm và xử lý kịp thời, các khối u này sẽ to ra, dễ chảy máu hơn, dẫn tới các triệu chứng đặc thù của ung thư đại tràng như đau bụng, đi cầu ra máu hay tắc ruột…
Làm thế nào để phát hiện sớm những polyp này?
Với hiểu biết như vậy, người ta đã thử nhiều chiến lược để có thể phát hiện ung thư đại tràng từ giai đoạn sớm, qua các chương trình tầm soát bằng xét nghiệm tìm máu ẩn trong phân, khi chưa hề có triệu chứng rõ rệt.
Số liệu ở Nhật Bản cho thấy việc tầm soát bằng cách trên đã giảm 66% tỉ lệ tử vong do ung thư đại tràng (so với số liệu ở Âu Mỹ là 21-33%). Ở những ca bệnh ung thư phát hiện bằng tầm soát, 90% là không có triệu chứng gì, với 50-70% là giai đoạn sớm với khả năng chữa lành lên tới 90-100%. Ngược lại, khi ung thư bị phát hiện do bệnh nhân đi khám thì có tới 90% là có triệu chứng; khi đó 65-70% đã rơi vào giai đoạn muộn với khả năng chữa lành thấp hơn (20-30%).
Nói là chữa lành 90-100% vì từ những năm 1990, các bác sĩ nội soi Nhật Bản đã phát triển được phương pháp cắt bỏ polyp qua ống nội soi mềm, mà đại diện là phẫu thuật nội soi cắt bỏ niêm mạc (EMR) và phẫu tích dưới niêm mạc bằng nội soi (ESD). Như minh họa ở ca bệnh này, các bác sĩ đã có thể đưa nhiều dụng cụ phẫu thuật nhỏ xíu cũng qua ống nội soi, bơm dung dịch đội “cục polyp” lên khỏi lớp niêm mạc, dùng thòng lọng hay dao điện cắt bỏ polyp gọn gàng mà không cần phải mổ bụng để cắt nguyên khúc ruột. Nói nghe thì đơn giản vậy nhưng thực tế công việc lại khá gian nan, vì nếu không cẩn trọng thì kỹ thuật này có thể làm thủng ruột và các bác sĩ thường phải tập huấn một thời gian mới thực hiện thành thạo, an toàn.
Hiện tại ở Việt Nam đã có một số bệnh viện thực hiện được các kỹ thuật này nhưng cần nhân rộng hơn nữa để nhiều nơi làm được. Từ 2016, được sự hỗ trợ từ bệnh viện Trung Ương Huế và Liên chi hội Nội soi Tiêu hóa Việt Nam, mình đã mời được một số bác sĩ từ Nhật Bản về Việt Nam tham gia vào quá trình hướng dẫn và chuyển giao kỹ thuật nội soi cho những bệnh viện chưa làm được.
Xin nói thêm rằng nếu như ở Nhật Bản, nội soi 100 ca thì phát hiện được độ 1-2 ca ung thư dạ dày sớm để can thiệp bằng kỹ thuật này; thì khi về Việt Nam, chỉ trong 2 ngày soi độ 15 ca thì các bác sĩ Nhật đã chẩn đoán ra 2 ca ung thư nhưng đều giai đoạn muộn, khi mà kỹ thuật này không còn được chỉ định. Con số 2/15 có thể chưa phản ảnh hết toàn cảnh, nhưng nó ám chỉ rằng đa số người dân Việt Nam chỉ đi bệnh viện khi có triệu chứng và vì thế nếu có ung thư thì thường đã ở giai đoạn tiến triển.
Giới thiệu thêm về chương trình tầm soát ung thư đại tràng tại Nhật Bản, người ta quy định rất rõ về đối tượng (Nam và nữ trên 40 tuổi), cách tầm soát (tìm máu lẫn trong phân 2 ngày khác nhau) và khoảng cách thực hiện xét nghiệm (Kiểm tra hàng năm).
Mỗi thông tin nói trên thật ra đều có số liệu/bằng chứng và câu chuyện hợp lý đằng sau đó.
Ví dụ, độ tuổi 40 là độ tuổi mà polyp đại tràng bắt đầu xuất hiện nhiều hơn và tìm máu lẫn trong phân 2 ngày khác nhau giúp phát hiện polyp tốt hơn là chỉ làm 1 ngày (1 lần).
Theo chiến lược này, những ai có kết quả dương tính (tức có máu lẫn trong phân) trên 1 lần thì nên làm xét nghiệm chuyên sâu hơn là nội soi toàn đại tràng để “lùng polyp” hoặc loại trừ khả năng ung thư. Xét nghiệm nói trên chỉ là để “báo động” chứ không phải là để chẩn đoán chính xác. Cần lưu ý rằng nó có thể báo động sai/giả như trường hợp bị trĩ, viêm đại tràng,… có thể làm máu lẫn trong phân, nhưng cũng không được chủ quan vì người ta có thể bị trĩ cùng lúc với ung thư đại tràng. (thực tế nhiều bệnh nhân vì cứ nghĩ rằng đi cầu ra máu là do trĩ, dẫn tới chẩn đoán muộn).
Cũng xin nói thêm rằng không phải phương pháp tầm soát nào cũng tốt như nhau và cần cân nhắc thấu đáo. Một xét nghiệm tầm soát tốt phải thỏa mãn nhiều tiêu chí như có độ an toàn cao, rẻ tiền (vì sẽ lặp lại định kỳ), hiệu quả tầm soát cao và có số liệu chứng minh là giúp dẫn tới giảm tỉ lệ tử vong. Mặc dù xét nghiệm tìm máu ẩn trong phân chỉ tốn độ 60-100 nghìn đồng nhưng nó ít được chú trọng khuyến cáo. Thay vào đó, trên báo đài người ta lại hay “quảng cáo” dùng PET-CT hay xét nghiệm đo chất chỉ thị ung thư (tumor markers) để tầm soát ung thư, mặc dù chúng không phải là xét nghiệm tốt. Y học cộng đồng đã có bài viết chi tiết về vấn đề này mong mọi người tham khảo.
Xem thêm bài Từ tầm soát ung thư đại trực tràng nghi về pet CT scan
Trên đây chỉ là một ví dụ về tầm soát ung thư đại trực tràng, nhằm giúp mọi người hiểu “ung thư biết sớm trị lành”, tầm quan trọng của việc phát hiện sớm bằng phương pháp đúng đắn. Những loại ung thư khác nhau có đối tượng, cách tầm soát và lịch trình thực hiện khác nhau, dựa trên bằng chứng mà nhiều Hiệp hội Y khoa chính thống đang khuyến cáo và dự án Y học cộng đồng đã dịch ra tiếng Việt nhiều thông tin như vậy để mọi người tham khảo.
Tuy nhiên, cũng cần nhấn mạnh rằng một câu chuyện hiển nhiên đúng ở các nước tiên tiến như Nhật và Mỹ có khi lại không đúng, thậm chí gây hại, khi áp dụng vào Việt Nam. Đó là vì hệ thống y tế, khả năng chẩn đoán và môi trường điều trị ở mỗi nước, mỗi nơi là khác nhau.
Như ví dụ về tầm soát ung thư đại trực tràng nói trên, việc tầm soát bằng xét nghiệm tìm máu ẩn trong phân chỉ phát huy tác dụng và có lợi thật sự khi đi kèm với đội ngũ y tế biết phát hiện sớm những khối polyp nhỏ qua nội soi và biết cắt an toàn những khối u đó. Cũng như trong tầm soát ung thư vú, không phải chỉ mang cái máy chụp nhũ ảnh đi quét là xong, mà phải có bác sĩ chẩn đoán hình ảnh chuyên nghiệp để đọc phim, bác sĩ lâm sàng thăm khám chỉ định sinh thiết đúng, bác sĩ giải phẫu bệnh đọc tiêu bản chính xác và bác sĩ ngoại khoa, bác sĩ hóa trị giúp xử lý khối u đúng cách.
Như vậy, “Ung thư biết sớm trị lành” là một chân lý không có gì phải bàn cãi nhưng ứng dụng nó vào đời sống như thế nào lại vô cùng phức tạp. Môi trường y tế thiếu chuyên nghiệp, thiếu chuẩn mực và sự không đồng đều giữa các cơ sở y tế và giữa các nhân viên y tế có thể làm một “slogan” trở nên vô nghĩa.
Trong khi Bộ y tế và các Hiệp hội Chuyên ngành vẫn đang cố gắng cải thiện chất lượng khám chữa bệnh; điều mà bệnh nhân và người thân cần làm là bình tĩnh tìm hiểu nguy cơ của mình (có đúng đối tượng cần tầm soát không?), tìm hiểu phương pháp tầm soát (có đúng cách được các Hiệp hội Y khoa khuyến cáo không?) và tìm tới đúng nơi thực hiện chuyên nghiệp (khả năng chẩn đoán và can thiệp tốt).
Dự án Y học cộng đồng (website và nhóm Facebook Hỗ trợ bệnh nhân ung thư) cùng một số nhóm hội khác như Ruy băng tím, VietMD,… sẽ cố gắng để luôn là những địa chỉ tin cậy để mọi người tham khảo.
Tài liệu tham khảo
- https://yhoccongdong.com/thongtin/huong-dan-cua-hiep-hoi-ung-thu-ve-cac-phuong-phap-tam-soat-phat-hien-som-ung-thu/
- https://www.facebook.com/groups/hotrobenhnhanungthu/?ref=group_header
